EFEMERA BELGELERİNİN YEREL
TARİH ÇALIŞMALARI AÇISINDAN ÖNEMİ
Efemera veya İngilizcede ki şekli ile Ephemera, gündelik yaşama ait kısa ömürlü küçük ve geçici belgeleri ifade eden bir tanımlamadır. Efemera kolleksiyonu yapanlara da “efemerist” veya “efemera kolleksiyoneri” denir.
Kelime Yunanca kökenlidir ve “bir günden fazla dayanmayan” anlamına gelen “ephemeron” kelimesinin çoğul şeklidir. Zooloji biliminde de bir günlük ömrü olan böcek ve kelebeklere bu ad verilmektedir. Günümüzde ise biriktirilmek amacı ile üretilmemiş kısa ömürlü ve başlangıçta fazla değer taşımayan, ancak sonradan bazı kolleksiyoncular tarafından kolleksiyon malzemesi haline getirilmiş ürünlerin genel adıdır. Bu ürünler genellikle basılı materyallerdir.
Bu efemera ürünlerini saymamız gerekirse okul diplomaları, karneler, otobüs ve sinema biletleri, piyango biletleri, spor toto kuponları, gazete nüshaları, tanıtım broşürleri, mektuplar, kartvizitler, lokanta menüleri, tapu senetleri, noter senetleri, banka dekontları, çikolata ve sakızlardan çıkan kartlar, sigara kâğıtları, posterler, pasaportlar, fotoğraflar, kartpostallar, düğün davetiyeleri gibi gündelik hayatın ayrıntılarını belgeleyen materyalleri sıralayabiliriz.
Bugün özel kolleksiyoncular dışında büyük ulusal kütüphaneler ve müzeler de tarihin belli bir alanına ışık tutabilecek efemera kolleksiyonları barındırmaktadırlar.
Genel anlamda efemera bir hobinin ya da onun ötesinde bir başka sosyal tarihçiliğin adıdır. Bu tarihçilik, resmi ve yarı resmi tarihin ciddiye almadığı “günlük yaşamın küçük ve geçici belgeleri” üzerine kuruludur. Bu belgeler geçmiş dönemlerin yaşantısını daha geniş ve daha geçerli açıklamalar getirecek kanıtlar sunmaktadır. Geçmiş yeniden oluşturulurken, eldeki belgeler kadar ve kimi zaman onlardan daha çok, farkına varılmayıp atılanlarla, önemsediğimiz kimi belgeler büyük önem taşımaktadır. Bu tür bir konuyu kendisine uğraş seçen efemera kolleksiyonculuğu ise gün geçtikçe önem kazanmakta, bir hobinin dışında tarihçiliğe eş bir kulvarda koşarak hızla yaygınlık kazanmaktadır.
Avrupa’nın önemli müzeleri ziyaretçilerine bilgi amaçlı olarak efemera ürünlerinin reprodüksiyonlarını (kopya) dağıtmakta ve böylece sergilenen eserlerin dönemleri ile ilgili tarihsel bağ kurma imkanı doğmaktadır.
Bugüne dek bulunmuş en eski efemera malzemesi MÖ 300 yılına ait bir papirüstür. MS 100'de İngiltere'de bulunan Roma dönemine ait efemeralar arasında ise savaş kayıtları, inşaat malzemelerine ilişkin faturalar, bir askerin ailesine yazdığı mektup ve ayakkabı imalatçılarına ait belgeler yer almıştır.
İlginç ve büyük efemera kolleksiyoncularından biri de Amerikalı ev kadını Bella C. LANDAUER'dir. 1923 yılında kitap kapaklarını toplayarak kolleksiyonculuğa başlayan LANDAUER, kısa sürede kolleksiyoncuların kolleksiyoncusu olma yolunda kâğıda dönük her şeye ilgi duyup toplamıştır. Topladıklarıyla bir enstitünün kurulmasına zemin hazırlayan bu ev hanımının 400 bin parçadan oluşan kolleksiyonu bugün Havacılık Bilim Enstitüsü, Metropolitan Museum of Art, Darmouth College Library ve Baker Library'de sergilenmektedir.
Müzeler tarafından ciddiye alınarak topladıklarına sahip çıkılan ilk efemerist ise Jefferson BURDICK'tir. Sigara kâğıtlarından sakız paketlerine, kahve ve benzeri kâğıtların etiketlerinden tebrik kartlarına kadar her bir şeyi biriktiren BURDICK'in tüm topladıkları Metropolitan Museum of Art'ın Baskı Bölümü'nde sergilenmektedir.
Bugün efemera ile ilgili İngiltere, Fransa, ABD, Kanada ve Avustralya'da birbirleriyle bağlantılı uluslararası düzeyde dernekler yer almaktadır. Düzenli olarak sergiler açan, yayımlar yapan ve her yıl belirli aylarda fuarlar düzenleyen bu derneklerin üyeleri arasında kolleksiyoncuların yanı sıra, müzeler, üniversiteler ve çeşitli eğitim kuruluşları bulunmaktadır.
Tüm dünyada efemeristler gün geçtikçe çoğalmakta, günlük yaşamın küçük ve geçici belgelerinden derlenen hatırı sayılır koleksiyonlar yaparak bir başka tarihi yazmaktadırlar. Ülkemizde de özellikle son on yılda bu alanda hatırı sayılır çalışmalar yapılmaktadır.
Bence efemera adeta kağıt arkeolojisidir. Yerel tarih araştırmalarımda efemera belgeleri benimde vaz geçemediğim değerli ilk elden kaynaklardır. Bu belgeler sayesinde bölgemizin kronolojik olarak sosyal ve kültürel özellikleri, ekonomik yaşantısı, toplumdaki moda olgusu gibi konular aydınlanmaktadır.
Ülkemizde son yıllarda tarih çalışmalarında şehir tarihi ve yerel tarih ön plana çıkmıştır. Artan ilginin sebebi tarih yazımının geleneksel formlarında egemen olan yaklaşımdan duyulan hoşnutsuzluktur. Tarih biliminin ulusal anlatımındaki tek biçimliliğinden sıyrılarak bölgesel ya da yerel çeşitliliğe yöneliş söz konusudur. Yerel tarih bizzat yaşamın kendisidir. Onda sadece liderler kahramanlar yoktur. Bizlere toplumun her katmanından meslek gruplarından şahsiyetlerle tanışma imkanı sağlar. Efemera belgelerini özellikle Kdz. Ereğli ve Zonguldak kömür havzası ile ilgili araştırmalarımda kullanmanın yararlarını çok gördüm. Bazen bir fotoğraf sayesinde hele topluluk halindeki bir fotoğrafsa arkasında da şahısların isimleri yazıyorsa ve tarih atıldıysa işte o zaman 50-60 sene öncesinin kent hayatından kişiler ile tanımışsınız demektir.Ayrıca meslek ve derneklere ait hüviyet kartları çok yayarlı belgelerdir. Efemera adeta bir okyanustur fakat iyi bir dalgıç iseniz size çok güzel avlar sunar. Değerli okuyucular sizlere de bol efemeralı günler diler makalenin görsellerinden güzel çıkarımlar yapmanızı temenni ederim.
GÜRDAL ÖZÇAKIR
SON NOKTA DERGİSİ ARALIK 2011
Yorumlar