Zonguldak ve Havalisinde Milli Mücadeleye Zarar verici Faaliyetler (Prof. Dr. Ali Sarıkoyuncu )

Zonguldak ve Havalisinde Milli Mücadeleye Zarar verici Faaliyetler

Prof. Dr. Ali Sarıkoyuncu

ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 23, Cilt: VIII, Mart 1992

GİRİŞ:

İstanbul Hükümetleri, özellikle Damat Ferit Paşa Hükümeti Anadolu’daki, millî

hareketin gelişmesini önlemek için çeşitli yolları denemekten kaçınmamaktaydı.

Nitekim Damat Ferit Paşa Hükümeti daha Sivas Kongresi’nden önce böyle bir

mücadeleye girişmişti. Ferit Paşa Haziran 1919’da vali ve mutasarrıflara

gönderdiği telgrafta millî ordu teşkilinin yasaklandığını bildirerek, buna

uymayanlara pek insafsız davranılmasını, gerekirse İstanbul Divan-ı Örfi’ye

gönderilmesini emretti1.

Ayrıca, Damat Ferit Paşa Hükümeti, her ne suretle olursa olsun Sivas Kongresi’nin

toplanmasına engel olmak istemişti. Bunun için Ali Galip adında birisi Harput

Valiliğine tayin edilerek Sivas Kongresini basmaya ve üyelerini tevkif etmeye

memur edilmişti2

Diğer taraftan Anadolu’da Mustafa Kemal Paşa önderliğinde gelişen millî hareket

sebebiyle, çaresizliğe düşen İstanbul Hükümeti, bazı şehzadeler başkanlığında

taşraya “Heyet-i Nasihalar” göndermişti3.

Hükümet Başkanı Damat Ferit’e göre bu heyetler, halka Padişah’ın selâmlarını ve

onun kendilerini düşünmekte olduğunu bildireceklerdi4. Böylece Hükümet, kendi

otoritesini Anadolu’da artırmak istiyordu. Hükümet aleyhine doğabilecek millî

cereyanları köreltmek niyetinde idi. Halkın hükümetten ziyade padişah otoritesine

olan saygısından dolayı, nasihat heyetlerinin başına özellikle şehzadeler

verilmiştir5.

Bunlardan başka İstanbul Hükümeti, Anadolu’da teşekkül eden millî birlik ve azmi

yer yer hazırladığı ayaklanmalarla baltalamaya çalışıyordu. 4 Nisan 1920’de

dördüncü defa Sadrazam olan Damat Ferit Paşa, Millî Mücadele taraftarlarını küfür

(Tanrı’yı inkar) ile suçlayan ve bunların öldürülmesini isteyen fetvalar çıkarttı.

Kuva-yı Milliye’ye karşı da 18 Nisan 1920’de Kuva-yı İnzibatiye adı altında

Padişah’a bağlı düzenli birlikler oluşturdu6.

Özetle İstanbul, İtilâf güçlerinin de baskısı ve desteğiyle Anadolu’daki millî

hareketi yok etmek üzere her çareye başvuruyordu. Aynı şekilde Hürriyet ve İtilâf

Fırkası mensuplarıyla azınlıkların da büyük bir çoğunluğu Millî Mücadele

aleyhinde çalışmalarda bulunmuşlardır. Şimdi bunların Zonguldak ve havalisindeki

faaliyetlerini inceleyelim.

A. İstanbul Hükümeti’nin Faaliyetleri:

1 — Zonguldak ve Havalisine Millî Mücadele’ye Karşı Olan Memurların Tayin

edilmesi:

Yukarıda da belirtildiği gibi, İtilâf güçlerinin de baskısıyla İstanbul hükümetleri

Anadolu’daki millî hareketi yok etmek için her çareye başvuruyorlardı. Bu

cümleden olarak İstanbul, Fransızların da baskısıyla Zonguldak’ı 1 Nisan 1920

tarihinde müstakil mutasarrıflık haline getirdi7. Mutasarrıf olarak da Kadri Bey

isminde birisi Zonguldak’a gönderildi8.

İstanbul Hükümeti daha önce de bölgedeki millî hareketin gelişmesini önlemek

için, Ali Rıza Bey’i Kastamonu Valisi olarak atamıştı. Hatta Ali Rıza Bey, yeni

görevine başlamak üzere 16 Eylül 1919 tarihinde İnebolu’ya kadar gelmişti. Ancak

burada Kuva-yı Milliye’ce tutuklanacağını anlayan Ali Rıza Bey, verilen emir9

üzerine Zonguldak’a çıkmıştı. Ali Rıza Bey, orada etrafa gözdağı vermeye

başladığından, Kastamonu Vali Vekili Ferit ve Mıntıka Komutanı Osman Beyler,

Valinin tutuklanmasını ve karadan Kastamonu’ya gönderilmesini Zonguldak’a

emretmişlerdi. Fakat oradaki yöneticiler verilen emre uymamışlardı. Bununla

birlikte durumu öğrenmiş olan yeni Vali er geç sonunda tutuklanacağını anlayarak

İstanbul’a dönmüştüı0.

Bu defa önce de sözedildiği gibi İstanbul Hükümeti’nce Kadri Bey Zonguldak’a

gönderildi. Ali Rıza Bey olayından dolayı bir tecrübesi olan İstanbul Hükümeti

yeni Mutasarrıf emrine 60 kadar Kuva-yı İnzibatiye askeri vermeyi ihmal etmedi.

Emrinde bu askerler olduğu halde mülkiye müfettişi Hacı Hüsnü Bey ile

Zonguldak’a gelen Kadri Bey, Telgrafhane’yi ele geçirmekle işe başladı”.

Öte yandan Kadri Bey, İstanbul’dan beraberinde getirdiği subaylardan birini12

Zonguldak Jandarma Bölük Komutanlığı’nda, ayrıca bunlardan üçünü de

Beycuma, Kilimli ve Kozlu Kasabalarında takım komutanı olarak görevlendirdi °.

Kadri Bey belirtildiği şekilde şehir merkezini kontrolü altına aldıktan sonra,

Fransız karargâhına giderek, orada mutasarrıflık görevine başladı14.

Daha sonra ilk iş olarak, Kadri Bey’in Kuva-yı İnzibatiye askeri temini için

faaliyete geçtiğini görüyoruz. Zira İstanbul Hükümeti’nce Zonguldak’ta 250 kişilik

bir Kuva-yı İnzibatiye bölüğünün teşkil edilmesi öngörülmüştür15.

Harbiye Nezareti’nin 10 Mayıs 1920 tarihli bir yazısında belirtildiğine göre, bu

bölüğün bir aylık tahsisatı 742.600 kuruştur16. Ayrıca bu bölük eratının

maaşlarının da 18 Nisan 1920 tarihli Kuva-yı İnzibatiye kararnamesinde öngörülen

ödeme miktarlarına17 göre yapılması hükme bağlanmıştır18.

Mutasarrıf Vekili Kadri Bey, 2 Haziran 1920 tarihinde Harbiye Nezareti’ne

gönderdiği yazısında, Kuva-yı İnzibatiye tahsisatından 52.827 kuruş 10 para

harcadığını belirtmektedir19. Bu yazının ekinde sunduğu çizelgede de Kadri Bey,

sözkonusu para ile Jandarmaların yanısıra 5 subayın Zonguldak Kuva-yı İnzibatiye

Müstakil Bölüğü emrine tayin edildiğini bildirmektedir20.

Kadri Bey anılan bölüğün askerlerini, Zonguldak’ta bulunan Jandarmalardan temin

cihetine gitmiştir. Bu konuda Kadri Bey, Dahiliye Nezareti’ne gönderdiği 1

Haziran 1920 tarihli yazısında özetle şöyle demektedir:

“Ödenekleri yeterli olmayan Jandarma erlerinin birer birer silahlarını alarak firar

etmelerinin görülmesi üzerine, Hükümetince Dersaadet’te bulunduğum sırada

sözkonusu ödeneğin 21 liradan 26 liraya çıkarılması konusunda müzakereler

yapılmıştı. Esasen Zonguldak’a gelir iken, silah ve cephane getirilemediğinden,

yazılan erlerin Kuva-yı İnzibatiye için bir faydası olmayacaktır. Bu bakımdan hem

eldeki Jandarmayı kaçırmamak ve hem de silâhlarından istifade etmek, ayrıca

dağlardaki çetelerin miktarını da arttırmamak için 16 Mayıs 1920 tarihinden

itibaren Jandarma tahsisatının 21 lira yerine 26 liradan verilmesi ilân edilmiştir.

Bu, konuda Nazır-ı Celilelerine dahi bilgi arz edilmişti. Ancak bugüne kadar cevap

alınamamıştır. Belirtilen zaruret sebebiyle Zonguldak merkez kazası

Jandarmalarına ek ödeme yapılmıştır. Sözkonusu gaye için ödenen miktar; 36.347

kuruş 30 paradır. Bu para usûlüne uygun olarak sarfedilmiş ise de, Kuva-yı

İnzibatiye tahsisatından icra-yı mahsubunu müsaade buyurulması hakkında

Harbiye Nezareti Samisine arz ve iş’arını istirham eylerim”21.

Kadri Bey’in Jandarmaları fazla ödenek vermek suretiyle Zonguldak Kuva-yı

İnzibatiye Müstakil Bölüğü emrinde istihdam etmesi, İstanbul Hükümeti’nce de

uygun görülmüştür22.

Kadri Bey, bu şekilde Zonguldak’ta teşkil etmeye çalıştığı Kuva-yı İnzibatiye

bölüğü ile yöredeki millî hareket mensuplarını etkisiz hale getirmek istemiştir.

Ancak TBMM Hükümeti ve O’nun başı Mustafa Kemal Paşa, Kadri Bey’in bu

çalışmasına karşı tedbir almakta gecikmedi. Nitekim Mustafa Kemal Paşa ilk

tedbir olarak yöre ilçelerini Kastamonu Valiliği’ne bağladı23. O bu konudaki

talimatını 20.4.1920 tarihli telgrafıyla Devrek, Ereğli, Mudurnu, Bartın, Göynük ve

Zonguldak Kaymakamlıklarına bildirdi. Aynı zamanda Mustafa Kemal Paşa

Kastamonu Valiliği’ni de bu konudan haberdar ederek gereğini rica etti24.

Yine tedbir olmak üzere, TBMM Hükümeti henüz Kadri Bey, Zonguldak’a

gelmeden önce burayı müstakil liva haline getirdi25. Kaymakam Ahmet Cevdet

Bey de Mutasarrıf Vekili olarak görevlendirildi26.

Kastamonu Valisi Cemal Bey de Kadri Bey’in Millî Mücadele aleyhindeki

çalışmalarını engellemek için çaba harcamaktaydı. Hatta Cemal Bey, Kadri Bey’in

millî harekete katılmasını sağlamak için girişimde bulunmuştur. Nurettin Peker bu

konuda o günlerde Kastamonu Sıhhiye Müdürü olan Dr. Ferruh Niyazi Bey’in şu

hatırasını nakletmektedir:

“Vali o günlerde sağ kolunu kımıldatamıyacak kadar şiddetli nevralejiden

muzdarip olduğu cihetle sıcak odadan çıkamıyor. Bütün ızdıraplarına rağmen yine

yatakta işine devam ediyordu. Bu haber gelince27 Hacı Hüsnü Bey’i28 kendi

namına makina başına çağırmamı söyledi. Ben de telgraf odasına giderek Hacı

Hüsnü Bey’in çağrılmasını Zonguldak’a söyledim. Hacı Hüsnü Bey makina başına

geldi. Vali namına makina başında Vali dili ile ben konuştum. Kapıları açarak

söylediklerimi de Vali Bey dinledi. Gayet mülayim bir dille, arkadaşça bir eda ile

hoşgeldiniz dedim. Senin İstanbul Hükümeti’ni kurmak için oraya geldiğini haber

verdiler ben buna inanmadım. Çünkü seni hamiyetli, namuslu, bilgili ve

vatanperver bir memleket evlâdı olarak tanırım. Memlekette millî iradeyi boğmaya

çalışan Türk vatanını düşmanlara peşkeş çeken İstanbul Hükümeti’ne hizmet

edeceğini asla tahmin etmem. Maiyetindeki polis kuvveti ile ve arkadaşın Kadri

Bey’le beraber sen de bize iltihak et azizim denildi.”

Verilen cevapta; “Anadolu’dakilerin memleketi uçuruma götürdükleri, harap ve

bitkin bir harpten çıkmış olan memleketin, milletin büyük devletlerle nasıl

savaşabileceğini düşünmeden atılan bu adımların memlekete daha büyük felâket

getireceği kanaatinde bulunduğunu, mutasarrıf olarak gelen Kadri Bey’in de yakın

akrabası olduğunu söyleyerek memlekete iyilik yapmak istiyorsan sen bize iltihak

et dedi”29.

Daha sonraki günlerde ise Kadri Bey’in faaliyetlerine engel olmak üzere

Kastamonu Valisi Cemal Bey tarafından Şevket Turgut Bey30 Zonguldak’a

gönderildi. Şevket Turgut Bey, Zonguldak’ta Kuva-yı Milliye’ci yurtsever, işçi ve

polislerle birlikte Kadri Bey ve taraftarlarına karşı mücadeleye girişti. Sonunda

Millî Mücadele’ye düşman subay ve memurlar tutuklanarak Devrek’e

gönderildi31.

Vali Cemal Bey’in Dahiliye Vekaleti’ne gönderdiği ve TBMM’nin 2 Haziran 1920

tarihinde yapılan 22.Cl oturumunda okunan telgrafında belirtildiğine göre; Kadri

Bey’in İstanbul’dan getirdiği polis jandarma ve diğer memurlar Kuva-yı Milliye

emrine girmişlerdir. Bunlar aynı zamanda Ferit Paşa Hükümeti’ni tanımadıklarını

Mutasarrıf Vekili Kadri Bey’e bildirmişlerdir. Kuva-yı Milliye aleyhtarı olan Mal

Müdürü Mevlüt Lütfı, Jandarma Komutanı Yüzbaşı Cemil Beyler ve ayrıca Kuvayı İnzibatiye Kumandanı tutuklanarak Devrek’e gönderilmiştir. Mutasarrıf Kadri

Bey de istifa etmiştir32. Daha sonra da Kadri Bey, Hacı Hüsnü Bey’le birlikte

limanda bekleyen bir Fransız harp gemisine binerek İstanbul’a kaçmıştır33.

Kadri Bey’in Zonguldak’tan ayrılmasıyla, daha önce Mutasarrıf Vekili olarak tayin

edildiğini belirttiğimiz Ahmet Cevdet Bey de yeni görevine başladı34.

Böylece İstanbul Hükümeti’nin Zonguldak’taki yönetimi son buldu.

2. Diğer Memurların Tutum ve Davranışları:

Daha önce de ifade edildiği gibi genellikle millî teşkilâtlanmayı engellemeye

çalışan İstanbul Hükümetleri özellikle Damat Ferit Hükümeti, Haziran 1919’da

Vali ve Mutasarrıflara gönderdiği telgrafta, millî ordunun teşkilinin yasaklandığını

bildirerek, buna uymayanlara pek insafsız davranılmasını, gerekirse İstanbul

Divan-ı Örfı’ye gönderilmesini emretti35.

Bu emre uymayan Vali ve Mutasarrıflar olduğu gibi, bazıları da verilen emirleri

harfiyen yerine getiriyorlardı. Millî Mücadele’nin ilk günlerinde Bolu Mutasarrıfı

Ali Haydar Bey de bu emre uymuştur. Bu sebeple, Bolu livası’ndan Sivas

Kongresi’ne delege dahi gönderilmemiştir36.

Bolu Mutasarrıflığı 21.9.1919 tarihinde İstanbul Hükü meti ile olan bağlantısını

resmen kestiği halde; yöre ilçe yöneticileri hala İstanbul taraftarı bir politika

izlemekte idiler. 20.4.1920 tarihinde Devrek, Ereğli, Mudurnu, Bartın, Göynük ve

Zonguldak ilçelerinin Kastamonu Valiliğine bağlanmasında; İstanbul

Hükümeti’nce Zonguldak’ın müstakil mutasarrıflık haline getirilmesinin yanısıra,

belirtilen ilçelerin kaymakamlarının tutumları da etkili olmuştur. Mustafa Kemal

Paşa’nın daha önce de bahsettiğimiz 20.4.1920 tarihli telgrafında kullandığı

ifadeler dikkat çekicidir. Aynı zamanda anılan ilçelerin kaymakamlarına ihtar

niteliğinde olan bu telgrafında Mustafa Kemal Paşa şöyle demekteydi:

“Bu telgrafı aldığınız dakikadan itibaren Kastamonu Vilâyetine merbutsunuz,

Vilâyet-i Müşarünileyhadan verilecek her türlü evamir ve tebligatı harfiyen ve

katiyen icra eylemeniz matluptur.

Herhangi bir sebep ve bahane ile taallül vukuunda terettüp edecek mesuliyetin

şedit olacağını beyan ederim”37.

Mustafa Kemal Paşa’nın belirtilen talimatına rağmen, yöre kaymakamlarının

İstanbul Hükümeti taraftarı tutum ve davranışlarını devam ettirdiklerini görüyoruz.

Bunlardan Ereğli Kaymakamı Sabri Bey, Ferit Paşa’nın Zonguldak’a Mutasarrıf

Vekili olarak gönderdiği Kadri Bey ile ilk önce teşriki mesai eylemiştir38.

Ayrıca Sabri Bey Fransızlar’ın 8 Haziran 1920 tarihinde Ereğli’yi işgal etmelerine

tepki göstermediği gibi, ilgili makamları işgalden altı saat sonra haberdar etmiştir.

Fransız işgalinin ilk gününde Ereğli’ye gelen Bolu Milletvekili Tunalı Bey’i dahi

durumdan haberdar etmemiştir. Aynı zamanda Sabri Bey, Ereğli Hürriyet ve İtilâf

mensupları ile teşriki mesaide bulunmaktan da kaçınmamıştır39.

Sabri Bey, belirtilen tutum ve davranışları, özellikle Fransızların Ereğli’yi işgalleri

karşısında takındığı davranışı sebebiyle Tunalı Hilmi Bey’in şikayeti üzerine

görevinden alınmıştır40.

Bartın Kaymakamı Durmuş Bey de İstanbul Hükümeti taraftan bir politika

izlediğinden, Bartın ve Havalisi Komutanı tarafından görevinden alınarak yerine

Tavşanlı Eski Nahiye Müdürü Hüsnü Bey tayin edildi41.

Devrek Kaymakamı Şükrü Bey de İstanbul ile olan ilişkisini yurt sever halkın

baskısıyla kesmiştir42.

Yine 1920 Nisan’ının son haftasında meydana gelen Safranbolu olayında ilçe

kaymakamı Mahmut Sami Bey de İstanbul Hükümeti taraftarı bir tutum içinde

bulunmuştur. Hatta suçlu olduğu için olay sonrasında firar etmiştir43. Daha sonra

Safranbolu’ya Millî Mücadele’nin ilk günlerinden itibaren Anadolu’daki millî

harekete katılmış olan Hüseyin Hüsnü Bey kaymakam olarak atanmıştır44.

Öte yandan 2.8.1920 tarihinde Zonguldak Mutasarrıf Vekili Ahmet Cevdet Bey de

görevinden ayrıldı45.

O’nun niçin görevinden ayrıldığına dair bir belgeye rastlayamadık. Ancak

Kastamonu Telgraf Başmüdürü Enver Bey; 22.8.1920 tarihinde Erkan-ı Hariye-i

Umumiye Reisi İsmet Bey’e gönderdiği telgrafında Ahmet Cevdet Bey’in

İstanbul’a firar ettiğinden sözetmektedir46.

Ahmet Cevdet Bey’in ayrılmasıyla, ileride sık sık kendisinden sözdeceğimiz

Ahmet Nusret Bey, Zonguldak Mutasarrıflığına tayin edildi47. İyi derecede

Fransızca bilen Ahmet Nusret Bey bu görevi esnasında Millî Mücadele açısından

fevkalâde hizmetler verdi48.

Diğer taraftan Millî Mücadele’nin ilk yıllarında başta Telgrafhane Memurları

olmak üzere kamu görevlileri arasında tâtil-i işgal (Grev) eylemleri sık sık

tekrarlanıyordu49.

Ayrıca; Telgrafhane memurları millî hareketin ilk günlerinde İstanbul Hükümeti

taraftarı bir tutum içinde bulunmuşlardı. Bunlardan Ereğli Telgraf Müdürü Tevfık

Bey ile Memur Haydar Bey, İstanbul Hükümeti için çalıştıkları anlaşılınca firar

etmişlerdir50.

Öte yandan İstanbul Hükümeti, yöreye özellikle Zonguldak’a Millî Mücadele

aleyhinde olan telgraf memurları göndermiştir. İrşâd (aydınlatma) görevi sebebiyle

bölgede bulunan Trabzon Milletvekili Hüsrev Bey, 23-24 Mayıs 1920 tarihinde

Düzce’de İsmet (İnönü) Bey’e gönderdiği telgrafında bu konuda özetle şöyle

demektedir:

“1 — Düzce’deki tahkikata nazaran Zonguldak’a İstanbul’dan yeni memurlar

gelmiştir. Bu sebeple mezkûr yer telgraf merkezi güvenilir olmaktan çıkmıştır.

2 — Bundan dolayı Ankara ile Ereğli, Devrek, Safranbolu ve Kastamonu

üzerinden muhabere yapılmasını arz ve hürmet ederim efendim”51.

Bartın Telgrafhane memurlarının da yine millî hareketin ilk yıllarında aynı yer

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin telgraflarından ücret istemek suretiyle zorluk

çıkarttıklarını görüyoruz. Nitekim Bartın Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı,

Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği telgrafında; “Verilen telgraf ve muhaberatı

bura postanesince ücretsiz kabul olunmuyor. Bu suretle teşkilâtın te’hire uğradığını

arz eylerim”52 demek suretiyle şikayette bulunmaktadır.

Konu, Mustafa Kemal Paşa’nın 5.2.1920 tarihli cevabî telgrafında Müdafaa-i

Hukuk Cemiyetleri’nin teşkilâtla ilgili telgraflarından ücret alınmayacağını

bildirmesi üzerine çözümlenmiştir53.

Safranbolu Posta Müdürü Sabri, Polis Müdürü Ragıp, Katib-i Umumî Ali Natık

Beyler de İstanbul Hükümeti taraftan idi54. Safranbolu olayı esnasında isyancılarla

birlikte hareket ettiğinden, Sabri Bey daha sonra cezalandırılmıştır55.

B. Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın Faaliyetleri:

Hürriyet ve İtilâf Fırkası ilk kez, 21 Kasım 1911 yılında kuruldu. Fırka bir yıl sekiz

ay faaliyet gösterdikten sonra kapatıldı. Ancak 10 Ocak 1919 tarihinde siyasî

hayata yeniden başladı36.

İstanbul Hükümeti’nin politikasını tutan Hürriyet ve İtilâf Fırkası her fırsatta millî

heyetlerin faaliyetlerini ve Kuva-yı Milliye’nin gelişmesini önlemeye çalıştı. Fırka

ikinci defa faaliyete geçişinden 12 gün sonra, yani 22 Ocak 1919 tarihinde bir

beyanname yayınlayarak millî harekete karşı olduğunu bildirdi57.

Millî teşkilâtlanmanın oluşmaya başladığı günlerde adı geçen fırka yöneticileri,

halkı böyle bir harekete girmekten veya bu hareketi desteklemekten menetmeye

çalıştı. Onların gözünde bu hareket, İttihat ve Terakki’nin hala bir uzantısı olup,

memleketi çöküşe götüren çetecilik faaliyetlerinden başka bir şey değildi. Bu

yüzden gelişmeye fırsat vermeden daha kuruluş arafesinde, halkı millî

teşkilâtlanmaya girmemeye, onlara karşı cephe almaya ikna etmek lâzımdı. Bunları

yaparken de halkın dinî duygularından faydalanmayı ihmal etmediler. Nitekim,

daha önce de belirttiğimiz gibi, Bolu livasında millî teşkilâtlanmayı önlemek için

Teceddüt Fırkası’nın programındaki kadınların toplantılara katılmaları maddesini

ele alarak; “Teceddütçüler, Şeriatı dahi ayak altına alıyorlar” diye propagandaya

başlamışlardı. Bolu’da çıkardıkları Kürsi-i Millet adlı gazeteleri vasıtasıyla bütün

çevreye yaymışlardır38.

Bu çalışmaları neticesinde, Hürriyet ve İtilâf Fırkası kısa zamanda yöre halkını

elde ederek güçlü duruma gelmiştir. Fırkanın, Bolu Livası’ndaki taraftarlarını

Mutasarrıf Ali Haydar Bey, Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği 2.4.1920 tarihli

telgrafında şöyle belirtmektedir :

“Bolu livasının vaziyeti hiçbir yerle mukayese edilemez. Onaltı muhtelif unsuru

ihtiva eder. Ve İtilâfçılık cüzzam hastalığı gibi ekserisinin iliklerine işlemiştir.”59

Hürriyet ve İtilâf Fırkası mensupları Ali Haydar Bey’in telgrafından çok kısa

müddet sonra, 18 Nisan 1920 tarihinde Bolu Hilâfet Kurulu’nu oluşturdular. Bu

Kurul yöneticileri60 18 Nisan 1920 tarihinde Mutassarrıf Ali Haydar Bey’in

Düzce’de tutsak edildiği haberini alınca Bolu’da ayaklanmayı başlattılar61.

Bu ayaklanmayı bastırmak üzere, Zonguldak, Çaycuma ve Devrek bölgesinde

bulunan 32. Kafkas Piyade Alayı görevlendirilmişti62.

Ayaklanmacılar Bolu’yu ele geçirdikleri tarihte (18 Nisan 1920) bu alay da Bolu

yakınlarına gelmişti. Bolu Hilafet Kurulu, Alay Komutanı Binbaşı İsmail Hakkı

Bey’le görüşerek, O’nu kendi saflarına çekmeyi başardılar63. Hatta Binbaşı İsmail

Bey asilere karşı silâh kullanmaktan vazgeçtiği gibi “ben de sizinle birlikteyim.

Ben de Halifeci ve Padişahçıyım”64 demiştir.

Bolu’da yönetimi eline geçiren Hilâfet Kurulu, her yerde ayaklanma çıkartmak için

var gücüyle çalışmaya başladı. Ortam müsait olduğu için bu kurul desteğindeki

ayaklanmalar, kısa zamanda çevreye yayıldı. 19 Nisan’da Beypazarı, 20 Nisan’da

Gerede, 22 Nisan’da Nallıhan ve 23 Nisan’da da Safranbolu ayaklandı65.

19 Nisan 1920 tarihinde de Zonguldak’tan İstanbul’a Padişah’a bağlılık ve Kuva-yı

Milliye’ye karşı olunduğu yolunda telgraflar çekildi66.

Bu olaylar Bartın’da, halkın Kuva-yı Milliye’ye yardımda isteksiz görünmesi

şeklinde tezahür etmiştir. Nitekim Bartın ve Havalisi Komutanı Cevat Rıfat Bey,

4.6.1920 tarihinde Kastamonu ve Havalisi Komutanlığına gönderdiği telgrafında

Bartın hakkının zengin olmasına rağmen, Kuva-yı Milliye için 500 lira bile

vermekten çekindiklerinden söz etmektedir67.

Ereğli Askerî Polis Teşkilâtı Müdürü Şükrü Bey’in 21.10.1920 tarihinde

Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanlığına gönderdiği telgrafında kendilerine

Anadolu heyeti süsü veren yirmi dört kişinin Bartın civarında tedarik ettikleri

motorla İstanbul’a gittiklerini, bu heyet içerisinde İnebolu ve Safranbolu’dan da

ikişer Hürriyet ve İtilâf mensubu bulunduğu nu, bunların “Gerede’li Sadık’ın

başkanlığında Padişah’la görüşerek Anadolu Hükümeti’nin mezalimi hakkında

maruzatta” bulunduklarını belirtmektedir.

Ayrıca Şükrü Bey telgrafında; bunların Gerede ve Bolu çevresinde Kuva-yı

Milliye aleyhinde propaganda yapmakta olduklarını bildirmektedir68.

Kastamonu ve Havalisi Komutanı Muhiddin Paşa da Bolu Mutasarrıflığına, Bolu

Mevki Komutanlığına ve Gerede Şube Başkanlığı’na gönderdiği 2.11.1920 tarihli

telgrafında; Şükrü Bey’in telgrafında belirttiği hususları bildirerek, sözü edilen

kişiler gibi müfsitlerin Kuva-yı Milliye aleyhinde faaliyet göstermelerine izin

verilmemesi, bunun için de daima müteyakkız bulunmalarını emretmektedir69.

C — Azınlıkların Faaliyetleri:

1 — Töredeki Azınlıkların Demografik ve Sosyal Durumları:

Savaş ortamının gereği olarak pek tabiidir ki nüfus durumu sık sık farklılık

gösterebilmektedir. Bu yüzden özellikle, Millî Mücadele yıllarına ait nüfus

bilgilerini ihtiyatla karşılamak lâzımdır.

Ayrıca daha önce belirtildiği gibi, kömür rezervlerinin işletilmeye açılması

sebebiyle, özellikle 1882  yılından itibaren Zonguldak ve çevresine yerli yabancı

göçler başlamıştır. Bu göçler esnasında işçi olarak gelen Türklerin yanısıra maden

işletmecisi olarak Rumlar, Ermeniler, Fransız ve İtalyanlar da gelmişlerdir.

Sonunda 1899 öncesinde Ereğli’nin Elvan Köyünün bir mahallesi iken, bugün il

merkezi olan Zonguldak ortaya çıkmıştır. Bu kent merkezinin nüfusu; çok hızlı bir

şekilde artarak 1916 yılında 30.563 kişiye ulaşmıştır.

1916 Yılı Müstakil Bolu Sancağı Salnamesi’nde belirtilen bu 30.563 kişinin

28.707’si Müslüman, 1856’sı gayri Müslim olarak gösterilmektedir70.

Aynı salnamede, araştırma alanımıza gören yöredeki diğer yerleşim

merkezlerindeki Türk ve azınlıkların nüfusu hakkında da bilgiler verilmektedir. Bu

Salname’ye göre;

a) Ereğli’nin toplam nüfusu 41.794’dür. Bunların 40.567’si Müslüman, 1227’si de

Rum’dur71.

b) Bartın’ın toplam nüfusu 64.290’dır. Bunun dağılımı da; 63.354 Müslüman,

556’sı Rum ve 370’i ise Ermeni’dir72.

c) Devrek’in toplam nüfusu 55.228’dir. Bu nüfusunun 54.149’u Müslüman, 405’i

Rum ve 674’ü ise Ermenidir73.

d) Çaycuma’nın toplam nüfusu 12.004’dür. Bunların dağılımı da; 11.600

Müslüman, 370 Rum ve 34 Ermeni şeklindedir74.

Ayrıca Amasra’da 13.273 75 Kurucaşile’de ise 8390 Müslüman oturmaktadır76.

Bunları bir tablo halinde şöyle gösterebiliriz:

Burada tablo vardır.

Leon Maccas buralardaki Rum halkının dini ve eğitim müesseslerinin dökümünü

de yaparak, erkek ilkokullarını 6, kız ilkokullarını 2 olmak üzere, ilk eğitim

müesseslerini toplam 8 olarak göstermiştir. Bu okullardaki öğrencilerin miktarı

510’nu erkek, 170’i kız olmak üzere 680 idi. Okullarda ise toplam 19 öğretmen

bulunuyordu. Bunların da 14’ü erkek, 5’i ise kadındır78.

Yine aynı yerlerdeki Rum halkına ait dini müesseseler ve din adamları ise şöyle

gösterilmiştir79.

Safranbolu   Ereğli   Bartın   Toplam

Kilise   7   4   1   12

Dinadamı   8   9   1   18

Görüldüğü gibi Leon Maccas, Zonguldak’ta oturan azınlık nüfusundan

sözetmemektedir. Buradan Zonguldak’ta azınlık oturmadığı sonucuna

varılmamalıdır. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi Zonguldak, yerleşim

merkezi olarak çok yeni olan bir yerdir. Bu bakımdan XX. yüzyılın başlarında

Ereğli özellikle Ereğli Fransız Kömür Şirketi vasıtasıyla, daha çok tanınmaktaydı.

Ayrıca; Leon Maccas kitabında D.Not Botzaris’in 1912 yılında esas aldığı yerleşim

merkezlerini aynen almıştır. Belirtildiği gibi o tarihlerde Zonguldak isim olarak

pek meşhur değildi. Bu yüzden Leon Maccas muhtemelen Zonguldak’daki Rum

azınlığı Ereğli’de göstermiştir. Zira daha önce de belirtildiği gibi Yunanlı Arvandis

kardeşler İtalyanlarla birlikte, Kozlu Kömür Madenleri Osmanlı Anonim Şirketi’ni

kurmuşlardı80.

Diğer taraftan da Zonguldak Kömür havzasına yabancılarla birlikte, yerli Rumlar

da kömür işletmeciliğine el atmışlardı. En zengin münferit ocaklara yerli Rumlar

sahip olmuşlardı. Bunların en önemlisi 60 Nolu Rumbaki ocağıydı. Ocağın sahibi

ise Rumbaki adındaki yerli bir Rum idi81.

İşletmeci Rumların yanısıra, mühendis, mühendis muavinlerinin çoğunluğu da

azınlıklardan idi. Bunlardan başka, Zonguldak kömür havzasındaki maden

başçavuşları, ustabaşılar, memurlar, ajüstörler, makinistler, ateşçiler hatta

ocaklardaki kazmacıların çok az bir kısmını da azınlıklar teşkil ediyordu. Bu

konuda, Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yayınlanan, Cumhuriyetin

On Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası adlı eserde isimler de

verilmektedir. Bu isimleri, konumuza açıklık getireceği için aynen alıyoruz:

“Üzülmez’de hava varagelesinde işçi Macar oğlu Yani.

Sarafim ocağında ambarcı Aksakal oğlu Koldulos Veledi Dimitri

Kozma ocağında müstahdem Yorği oğlu Hiristos.

İhsaniye ocağında kazmacı Panayot Veledi Lazari.

Saracazedeler Ocağında Kazmacı Mihail oğlu Pandeli

Ahmet Ali ocağında Dimitri oğlu Yorği

Ahmet Ali ocağında Panavot oğlu Yorği

68 Numaralı ocak harman çavuşu İnebolulu Lefter oğlu Yordan.

183 Numaralı ocak katibi Mığırdiç oğlu Onnik

Ereğli şirketi merkez ambarında Kasbi oğlu Iraklı

Ereğli şirketi merkez ambarında Mardiros

Ereğli şirketi merkez ambarında Dimitri oğlu Andriya.

Ereğli Römorköründe ateşçi Simon Yuvan oğlu.

Ereğli Römorköründe ateşçi Kiryako.

Ereğli Sais İliya oğlu Yanayot.

Ereğli Gelik ocağında Seis Ravli oğullarından Nikola

Torna Fotyadis ocağında tahmil memuru Dimitri Kiramidis oğlu.

Rombaki ocağında başkatip Haralambos Kapoyolos

Ereğli şirketinde çavuş Küçük Nikola oğlu Yorgo.

Boyacı oğlu ocağında Lağımcı Yani oğlu İlya”82.

Ayrıca İtilâf güçleri özellikle Samsun’daki İngiliz işgal kuvvetlerince, Kafkasya

üzerinden gelen Rumlar’ın Karadeniz sahillerine hicretleri teşvik edilmektedir83.

Bütün bunların sonucu, Tunalı Hilmi Bey’in TBMM’nin 21.10.1920 tarihli

oturumunda yaptığı konuşmasında da belirtildiği84 gibi; Zonguldak şehir

merkezindeki yabancı Rum ve Ermeni nüfusu artmıştı. Bu durum karşısında Tunalı

Hilmi Bey, Zonguldak’taki Müslüman Türk nüfusunu arttırmak için kanun taslağı

hazırlayarak TBMM’ne bile sunmuştu. Ancak askerlik hizmetini yapmak

istemeyenlerin hep Zonguldak’a göç edecekleri gerekçesiyle Tunalı Hilmi Bey’in

teklifi kabul edilmedi85.

Öte yandan Millî Mücadele’nin ilk günlerinde Safranbolu, Bartın, Ereğli, Devrek

ve Çaycuma’daki azınlıklar da bu yerlerdeki varlıklarını devam ettiriyorlardı.

Nitekim Zonguldak Mutasarrıfı Nusret Bey imzasıyla, Kastamonu ve Havalisi

Komutanlığı’nın 20.11.1920 tarihli telgrafına cevap olarak gönderdiği 6.12.1920

tarihli telgrafında; Zonguldak, Devrek ve Bartın’da birer Ermeni mektebi ve

Kilisesi bulunduğu belirtilmektedir86.

Ayrıca; Zonguldak Mevki Komutanı Remzi Bey, yine Kastamonu ve Havalisi

Komutanlığı’nın 20.11.1920 tarihli telgrafına verdiği 10.12.1920 tarihli cevabi

telgrafında; “Devrek’te kaza merkezinde biri mektep diğeri kilise olmak üzere iki

Ermeni müessesesi mevcut olup her ikisinin de faaliyette bulunduğu,

Bartın’da bir mektep ile bir kilise mevcut ise de, Seferberlikten bu ana kadar hiç

bir mesaiyet ve ifa-i aynda bulunmadığı,

Ereğli’de mektep olmadığı, Zonguldak’ta ise, Çaydaman mahallesinde dört

dershaneli bir mektep mevcut olup, mesaide bulunduğu” bildirilmekteydi 87.

Açık Söz gazetesinin Zonguldak Muhabiri Tahir Karaoğuz da Ağustos 1920

tarihinde Çaycuma’ya yaptığı seyahat sırasında anılan gazetede yayınlanan

yazısında Çaycuma’da 10 000 kadar Müslümanın yanısıra, 400 kadar Rum ve

Ermeni’nin oturduğunu bildirmektedir88.

25.9.1919’da Bartın’dan Mustafa Kemal Paşa’ya ve 3. Ordu Komutanlığı’na

çekilen telgraflarda da görüldüğü gibi, Bartın Belediye Başkanı ile Müftüsü’nün

yanısıra, Bartın Rum Cemaatı Başkanı’nın da imzası bulunmaktaydı89. Bu

belgeler belirtilen günlerde Bartın’da hala Rumlar’ın bulunduğunu göstermesi

bakımından önemlidir. Ayrıca ileride de söz edileceği gibi, Kastamonu ve Havalisi

Komutanı Muhiddin Paşa, Erkân-ı Harbiyye-i Umumiyye Riyaseti’ne (EHUR)

gönderdiği 20-21 Haziran 1921 tarihli telgrafında; Bartın Rumları’nın

Safranbolu’ya nakledildikleri belirtilmektedir90.

Öte yandan Millî Mücadele esnasında sayıları tam tesbit edilememekle birlikte

Ereğli’de de çoğunluğu maden işletmecisi olan bir hayli Rum bulunuyordu.

Nitekim kendisiyle görüştüğümüz, Tevfık Oğuz, “Millî Mücadele yıllarında

Ereğli’de azınlıklar var mıydı?” sorumuza, “Burada sadece kahveci bir Ermeni

vardı. Onlar da bir iki kişi. Fakat bir hayli Rum vardı.” demektedir91.

Mübeccel Belik Kıray da yaşlı Nüfus Memuru İsmail Efendi’den naklen Ereğli

merkezinin nüfusunun beşte birini Rumların oluşturduğunu bildirmektedir92.

Yukarıdanberi verdiğimiz azınlıkların demografik durumunu

değerlendirdiğimizde; I. Dünya Savaşı başlarından itibaren bölgedeki mevcut

varlıklarını Bartın dışında korudukları, hatta Millî Mücadele gibi fevkalâde bir

dönemde Zonguldak ve Ereğli’deki nüfuslarını daha da arttırdıkları

gözlenmektedir. Demografik durumla ilgili bu gelişmeler, pek tabiidir ki,

ekonomik ve sosyal şartlarla yakından ilgilidir. Zira Rumlar maden işletmeciliği

yanısıra aynı zamanda yörenin ticaret hayatına da hakim idiler. Kayseri ve Konya

dolaylarından gelen Ermeniler de madencilik ve ticarette başarı sağlamışlardı.

Konyalı Boyacıyan Efendi, ön planda gelen kömür ocağı sahiplerinden birisiydi.

Kayserili Yuvan Ağa ise, Anadolu limanlarına ve Kuzey Afrika’ya ihracat yapacak

kadar kerestecilik işini geliştirmişti93.

Azınlıkların yörenin ticarî hayatına hakim olduklarını anlamak için sadece, 30

Temmuz 1919 yılında kurulan Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası kurucularına

bakmak yeterlidir. Çünkü, odanın ilk kuruluşundaki 9 yönetim kurulu üyesinden

sadece iki tanesi Türk’tür. Bunlar da Madenci Maksut ve Bekir Sıtkı Beyler’dir.

Odanın diğer yönetim kurulu üyeleri azınlıklardan oluşmaktaydı. Ayrıca bu

kuruluşun 1919-1922 yılları arasındaki kayıtlı 280 üyesinden sadece 4o’ı Türk’tü.

Bunların sınıflarına göre dağılımı ise şöyleydi 94:

Sınıflar  Türk Olmayan   Türk             Toplam

1                    9                    2                   11

2                  26                  18                   44

3                  45                    8                   53

4                160                  12                 172

Toplam     240                  40                 280

Devrek’teki Ermeniler de ilçe ve çevresinin ticaretini ellerinde bulunduruyorlardı

95.

Maden işletmeciliğinin yanısıra, yörenin ticaretini de ellerine geçiren azınlıklar,

Zonguldak ve havalisinde sosyal bakımdan refah içinde yaşamakta idiler.

2. Fransız İşgalinin Başlangıcından İtibaren Yöredeki Azınların Davranışları:

a) Azınlıkların Tutum ve Davranışları:

Refah ve huzur içinde yaşayan Rum ve Ermeniler, işgallerin başlamasıyla birlikte

Türk Devleti ve Milleti aleyhine tutum ve davranışta bulunmaya başladılar. Daha 8

Mart 1919’da Zonguldak’a gönderilen 400 Fransız askeri, Ereğli Şirketi

personelinin ve orada bulunan Rumların yardımıyla iki saat gibi kısa zamanda

pavyonlara yerleştirildi96.

Fransız askerinin Zonguldak’ta bulunmasından da cesaret alan Rumlar,

Yunanlıların 15 Mayıs 1919’da İzmir’e asker çıkarması üzerine büsbütün

taşkınlıklarını artırdılar.

Rumlar bu taşkınlıklarını o kadar ileri götürdüler ki, Ereğli Kaymakamı’nın

yakasına yapışmaktan çekinmemişlerdir97.

Devrek’teki Ermeniler de işgallerin başlamasıyla taşkınlık yapmaya başlamışlardı.

Hakkı Durna, Ermeniler’in Devrek’teki taşkınlıklarını “Kanları bile horazlanır

olmuşlardı”98 diyerek özlü bir şekilde ifade etmektedir.

Azınlıklar; Fransızlara tercüman ve rehberlik yapmaktan da geri durmadılar”.

Ayrıca Rumlar, Ereğli işgalinde düşmanla birlikte hareket etmişler, Kuva-yı

Milliye’ye karşı silâh kullanmışlardır100. Bu suçları yargılama sonunda sabit

görülen Ereğli Rum ileri gelenlerinden onbir kişi ile bir papaz Düzce’de idam

edilmişlerdir101. Zonguldak’taki Rumlarda Türklere karşı silâhlandınlmıştır102.

Aynı zamanda Rum ve Ermeniler taşkınlıklarını burada da sürdürmüşlerdir103.

Rum ve Ermeniler İtilâf Devletleri lehinde casusluk faaliyetlerinde de bulunmaktan

kaçınmadılar. Nitekim 23 Ocak 1921’de İstanbul’dan Kuva-yı Milliye tarafından

Ereğli’ye kaçırılan Alemdar Gemisi’ni Fransız ve İtalyanlara telefon ve özel

kişilerle haber verenler Ereğli Rumları idi104. Öte yandan 31 Kasım 1920

tarihinde Kuva-yı Milliye tarafından Ereğli’de ele geçirilen Yunan vapurunun

Fransızlarca kurtarılmasını Rum İlkiyoyadi Efendi sağlamıştı105.

Nişan ismindeki bir Ermeni de Fransız Müslüman askerlerinin firarlarını sağlamak

için Zonguldak’ta Kuva-yı Milliye tarafından yürütülmekte olan çalışmaları

Fransızlar’a ihbarda bulunmuştur. Nitekim EHUR’nin 1 Ağustos 1920 tarihli Garp

Cephesi’ne gönderdiği telgrafında bu ihbar sebebiyle sözkonusu “çalışmaların

akim kaldığı” belirtilmektedir106.

Ayrıca, Zonguldak’taki zengin Rumlar Yunanlılar’a silâh ve mühimmat

bakımından da yardımcı oluyorlardı. Bu konuda Ali Şeker; “Bu Rumlar’ın bir

kısmı bizden gözüküyordu. Ama bu sahteydi. Meselâ Zonguldak’ta Boyacıoğlu

diye zengin bir Rum vardı. Zonguldak Hastanesi’nin yapımında yardım etmiştir.

Fakat o aynı zamanda Yunanlılara top mermileri temin etmiştir. Mermilerde

Boyacıoğlu ismi tesbit edilince sürülmüştür. Bunlar böyle adamlardır”

demektedir107.

Diğer taraftan Muhiddin Paşa’nın EHUR’ne gönderdiği 14.7.1921 tarihli harp

raporunda; Bolu’nun Sığlıca Köyü ile Ereğli’nin Alaplı kasabası arasında 10-15

kişilik bir Rum çetesinin eşkiyalık yaptığı, bildirilmektedir108.

Azınlıklar yukarıda belirtilen faaliyetlerinde hiç şüphe yok ki İtilâf güçlerinden

özellikle Fransızlardan yardım ve destek alıyorlardı. Zira Zonguldak’daki Rumları

silahlandıranlar Fransızlar idi109. Öte yandan yöre sahillerine yaklaşan Yunan

donanması da Rumlarla ilişki içerisindeydi. Nitekim 2 Rum tüccarın ihbarı üzerine,

anılan donanma, 2.6.1921 de Ereğli’yi bombardıman etmişti’l0.

Bunlardan başka Fener Patrikhanesi’nin, yörenin asayişini bozmak üzere

İstanbul’dan Zonguldak’a kişiler gönderdiğini görüyoruz. Nitekim 29 Ekim 1919

tarihinde 10. Kafkas Tümeni Komutanı Yarbay Kemalettin Sami imzasıyla

Zonguldak’taki 32. Alay Komutanlığı’na gönderilen bir yazıda şöyle

denilmektedir:

“Tatavla Muhtarı olan Sanlis Boncerdin isimli birinin Patrikhane tarafından

Rumları himaye etmek maksadıyla Zonguldak’a gönderildiği bildirilmektedir.

Binaenaleyh adıgeçen oraya geldi mi? Geldiyse bugün nerededir. Adıgeçenin polis

marifetiyle takip ettirilmesiyle beraber Zonguldak asayişinde bugünlerde daha

ziyade güvenlik işlerine itina edilmesi ve bunun gibilerin bildirilmesini rica

ederim”111.

Bu yazının ekinde bulunan suret yazıda da; “Kuva-yı Milliye’nin Zonguldak’taki

teşkilâtında bir müşkülât icat ederek, (Rumların yapacakları bir ihtilâl neticesinde)

mezkûr şehrin asayişini korumak maksadıyla Yunan veya diğer İtilâf güçleri

tarafından işgalini sağlamak üzere Patrikhane kararıyla Tatavla Muhtarı Sanlis

Boncerdin Efendi oraya gönderilmişti” denilmektedir. Aynı yazıda Boncerdin’in

“Müdafaa-i Milliye Cemiyeti’nin yardım toplama sırasındaki ifsat ve

suistimalinden faydalanmak” istediği de belirtilmektedir112.

Başka bir belgede de 5.6.1921 tarihinde ismi bilinemeyen bir Rum kadının

casusluk yapmak üzere Jean Vapuru ile gizlice Zonguldak’a gönderildiği

bildirilmektedir113.

Azınlıkların bu faaliyetlerine ise, Askerî Polis, Tetkik Heyeti, İstihbarat Personeli

ve yurtsever halkın yardımı ile karşı konulmaya çalışılmıştır. Bunda başarı da

sağlanmıştır. Ancak biraz sonra aşağıda izah edileceği gibi bir tedbir olarak

azınlıkların tehcirine de gidilmiştir.

b) Azınlıkların Tehciri:

Fransız işgalinin başlangıcından itibaren yöredeki azınlıkların büyük bir

çoğunluğunun düşman hesabına faaliyet gösterdiklerini açıklamıştık.

Azınlıklar aynı faaliyetlerini işgal edilen Anadolu’nun diğer bölgelerinde de

sürdürmekte idiler. Özellikle Yunan işgal bölgelerinde azınlıklar bu faaliyetlerini

artırmışlardır114.

Ancak Ermeni ve Rumların düşman hesabına olan sözkonusu faaliyetleri tam

manasıyla önlenemiyordu. Bu durum Türk makamlarını azınlıklar konusunda daha

köklü tedbirler almaya yöneltti. Bu tedbirlerden en uygun olanı da harp

mıntıkasındaki Ermeni ve Rumların cephe haricine çıkarılmaları idi. Böyle bir

tedbiri ilk gerekli görenlerin başında 57. Tümen Komutanı Şefik Bey geliyordu.

Şefik Bey, bu konuda Rumlar’ın Yunan ordusuna gönüllü olarak katılmalarına ve

bu suretle meydana getirdikleri vahim durumlara engel olmak için, “bizim gerilere

çekilmekliğimiz icap ettirdiği takdirde, içinden çekileceğimiz yerlerin bütün Rum

halkını da Denizli ve daha gerilere çektirmeye karar verdim”115 demektedir.

Nitekim I. Dünya Savaşı sırasında Türk halkının güvenliğini sağlamak için 14

Mayıs 1331 (27 Mayıs 1915) tarihli “Tehcir Kanunu’na dayanılarak Ermeniler ve

Rumlar stratejik yerlerden iç kısımlara doğru uzaklaştırılmışlardır116.

Tehcir Kanunu, savaş sırasında ordu, kolordu, fırka ve müstakil mevki

komutanlıklarına, hükümete ve asayişe ait tedbirlere karşı mukavemet ve

muhalefeti “esasından imha etmeye” yetki veriyordu. Ayrıca casusluk ve

hıyanetleri hissedilen kasaba ve köy halkının ferden olduğu gibi, toplu olarak da

diğer bölgelere iskanı yetkisi Kanun’da gösterilmiştir117.

1920 yılı içerisinde harp mıntıkasının genişlemesi tabii olarak tehcir sahasını

genişletmek zaruretini ortaya çıkardı. Nitekim Şefik Bey’den sonra Garp Cephesi

Komutanı Ali Fuat Paşa da tehciri gerekli görmüştür. O, 1 Eylül 1920 tarihinde 24.

Fırka Komutanlığına, TBMM Riyasetine, Erkân-ı Harbiyye-i Umumiyye

Riyasetine, Müdafaa-i Milliye ile Dahiliye Vekaletlerine ve ilgili yer

Mutasarrıflıklarına gönderdiği telgrafıyla Ermeni ve Rumlar’ın harp mıntıkaları

dışına çıkarılmalarını istemiştir. Ayrıca Ali Fuat Paşa, telgrafında Rum ve

Ermenilerin tutum ve davranışlarından bahsettikten sonra alınacak tedbirleri de

bildiriyordu. Tamamı altı madde olan bu telgrafın ilk iki maddesini önemine

binaen aynen alıyoruz:

“ 1 — Yunanlıların İslâm halkını kati, ırz ve namuslarına tecavüz ettikleri BursaGemlik-Yalova-Karamürsel-Uşak havalisinde Müslümanlara vahşiyane

hareketlerine devam ettikleri, Ermeni, Rum vatandaşlarımızın casusluk ve her nevi

ihaneti yapmaktan geri durmadıkları.

2 — Ermeni ve Rumlar’ın bu durumları karşısında Anadolu’nun galeyanını

durdurmak maksadıyla cephe mıntıkası addolunan Geyve-Bilecik-Bolu-EskişehirKütahya, Afyonkarahisar-Denizli-Burdur-Isparta livaları dahilinde bulunan Rum

ve Ermeni unsurlarına mensup 20 yaşından 40 yaşına kadar olan erkekler cephe

mıntıkası haricine çıkarılacağı, bunların şevklerinden mülkî hükümetin mesul

olacağı”118 belirtilmekteydi.

Batı Cephesi Komutanlığının 1920 yılı sonlarında kendi sorumluluk bölgesinde

başlattığı belirtilen uygulamaya, 1921 yılı içerisinde Karadeniz sahillerinde de

ihtiyaç duyuldu. Zira Yunan donanmasının Karadeniz kıyılarını özellikle 9 Haziran

1921 tarihinde bombardıman etmesi ve asker çıkarma tehlikesini dikkate alan

Vekiller Heyeti’nin 12 Haziran 1921 ve 16 Haziran 1921 tarihli toplantılarında

konu ile ilgili kararlar alındı.

İcra Vekilleri Heyeti’nin 12.6.1921 tarihli toplantısında; Yunan donanmasının

Ereğli, Araç ve İnebolu’yu bombardıman etmesi, ayrıca yine Yunan donanmasının

Bartın sahillerindeki davranışından söz edilerek buralardaki Rumların düşmanla

işbirliği içerisine girerek milletimiz aleyhinde faaliyetlerde bulunmalarına engel

olmak için Karadeniz sahillerindeki kazaların harp mıntıkası içerisine alınmasına

karar verilmiştir119.

İcra Vekilleri Heyeti’nin 16 Haziran 1921 tarihli toplantısında ise, Yunan

donanmasının İnebolu’yu bombardıman etmesi ve çıkartma yapma ihtimalinin

bulunması sebebiyle, 15 yaşından 50 yaşına kadar eli silâh tutabilen Rumlar’ın

dahile şevkleri kararlaştırılmıştır120.

Alınan bu kararlar uyarınca, Bartın Rumları Safranbolu’ya nakledilmişlerdir.

Nitekim, Kastamonu ve Havalisi Komutanı Muhiddin Paşa, Erkân-ı Harbiyye-i

Umumiyye Riyasetine gönderdiği 20-21 Haziran 1921 tarihli telgrafıyla

Bartın’daki Rumlar’ın Safranbolu’ya nakillerine başlandığı bildirmektedir121.

Ereğli’deki Rumlar daha önce (işgal sırasında Fransızlara yardımcı oldukları için)

Bolu’ya sevk edilmişlerdi122. Bunlardan 22’si Ereğli Kaymakamı Sabri Bey

tarafından teşkil ettirilen Komisyonda suçlu görülmesi üzerine, adıgeçen

kaymakamın talimatı ile Bolu’ya gönderilmiştir123. Bazıları da Kastamonu İstiklâl

Mahkemesi’nin kararı ile, bölge dışına ikamete mecbur edilmişlerdir. Nitekim

Yunanlılar’ın İzmir’i işgalleri üzerine, Türkler aleyhine konuşan, gösteri yapan

Rumlar’dan Zonguldak Laskaridis ocağında çalışan Perikli oğlu Todor’un

“Mücadele-i Milliye’nin hitamına değin Erzurum’da hapsine” karar verilmiştir124.

Dahile sevkedilen Rumlar’a isterlerse aileleriyle birlikte gitme hakkı verildiği gibi,

geride kalanların güvenliğinin sağlanması hususunda yetkililere emirler verilmiştir.

Ayrıca verilen emirleri uygulamakta ihmali görülenlerin de ağır suretle

cezalandırılacakları bildirilmiştir125.

Diğer taraftan Aralık 1920’de Zonguldak’tan Yunan vatandaşı olan toplam 99 hane

(225 kişi) de çıkarılmıştır. Açık söz’ün belirttiğine göre bunların bütün eşyalarını

beraberlerinde götürmelerine Türk yetkililerce müsaade edilmiştirl26.

Bütün bunların yanısıra, savaş yıllarında ve Mondros Mütarekesi’nden sonra doğan

otorite boşluğu yüzünden, bazı yerlerde olduğu gibi Zonguldak ve havalisinde de

yer yer eşkıya türemiştir. Özellikle Millî Mücadele’nin ilk günlerinde eşkıya da,

yörede asayişi bozucu, Kuva-yı Milliye’nin kuvvetlenmesini ve ikmalini

engelleyici faaliyetlerde bulunmuştur127.

Sonuç olarak, Mustafa Kemal Paşa önderliğinde başlayan millî hareketin

gelişmesini önlemek için, Anadolu’nun diğer yerlerinde olduğu gibi Zonguldak ve

havalisinde de bir takım menfi girişimlerde bulunulmuştur. TBMM Hükümetince

yerinde ve zamanında bazı tedbirler128 alınmamış olsaydı, söz konusu faaliyetler

Millî Mücadele’ye ciddî bir şekilde zarar verebilirdi.

1 Genelkurmay Askeri Tarih Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE Arş.), Kİ: 243, D: 16, Fh:84.

2 Ali Galip olayı hakkında bkz., M. Kemal Atatürk, Nutuk, Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan Prof. Dr. Zeynep Korkmaz,

Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılını Kutlama Kurulu Yayını, C. I (1919 - 1920). Basım yeri ve tarihi yok, s., 81-95.

3 M. Tayyip Gökbilgin, Milli Mücadele Başlarken, C. I, Ankara 1959, s. 64.

4 Sina Aksin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, İstanbul, 1893, s. 250.

5 Rahmi Apak, istiklâl Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu?, Güven Matbaası, İstanbul, 1942, s. 65.

6 Türk İstiklâl Harbi, C. VI Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1974, s. 1 19-120.

7 Zonguldak 1973 İl Yıllığı, s. 28.

8 TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. I., 2. baskı, İstanbul 1985, s. 32.

9 “Bolu ve çevresi serbesttir. Zonguldak’a çıkınız. İlin gereken yerleri ile haberlesiniz ve son gelecek emre kadar orada bekleyiniz”

(Mustafa Kemal Atatürk, a.g.e., C: I, s. 116)

10 Mustafa Kemal Atatürk, a.g.e, C. I, gös. yer; Kamil Eddeha, Milli Mücadele’de Vilayetler ve Valiler, İstanbul 1975, s. 218.

11 Milli Mücadele’de Zonguldak, (Zonguldak Gazetesinin 21 Haziran 1967 tarihli özel sayısı), s. 4.

12 Yüzbaşı Cemil Bey.

13 Milli Mücadele’de Zonguldak, s. 3; Nurettin Peker, 1918-1923 İstiklal Savası’nın Vesika ve Resimleri, İnönü, Sakarya ve

Dumlupınar ^a/erlerini Sağlayan İnebolu ve Kastamonu havalisi (İSVR), İstanbul, 1955, s. 187.

14 TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. I, s. 32.

15 ATASE Arş. Kİ: 492, D: 42 (70), Fh: 23.

16 ATASE Arş. Kİ: 492, D: 42 (70), Fh: 35

17 İngilizler ve onların etkisinde bulunan Padişah ve Damat Ferit Hükümeti Anadolu’daki millî hareketin ayaklanmalarla yok

edilemeyeceğini anlayınca, bunun için daha düzenli daha büyük bir kuvvet oluşturmaya karar vermişlerdir. Bunun sonucu olarak

18.4.1920’de İstanbul hükümeti’nce Kuva-yı İnzibatiye Kararnamesi çıkarılmıştır. Bu kararname ile Anadolu’da Kuva-yı Milliye’ye

mensup bir yüzbaşının maaşı 40 lira kadarken; Kuva-ı İnzibatiye’nin alay komutanlarına 150, tabur komutanlarına 100, yüzbaşılara

90, başçavuşlara 40, erlere 30 lira maaş verilmesi kararlaştırılmıştı. Kuva-yı İnzibatiye Komutanlığına, ordu komutanı yetkisi ile

İzmit ve Havalisi Fevkalade Komutanı olarak Süleyman Şefik Paşa atamıştır (ATASE Arş. Kİ: 492, D42/70), Fh:1,5).

18 ATASE Arş., Kİ: 492, D: 42 (70), Fh: 131

19 ATASE Arş. Kİ: 492, D: 42 (70) Fh: 130-7

20 ATASE Arş. Kİ: 492, D:42 (70) Fh: 130-8.

21 ATASE Arş. Kİ: 492, 0:42 (70) Fh: 130-7.

22 ATASE Arş. Kİ: 492, 0:42 (70) 130-1, 130-2, 130-3, 130-5.

23 Bu kararın alınmasında; yöre ilçelerinin Kaymakamlarının tutum ve davranışları, o günlerde Bolu ve çevresinde çıkan isyanların

da etkisi olmuştur. Aynı zamanda Kastamonu Valisi Cemal Bey’in kişiliği de önemli olmuştur. Çünkü O, Millî Mücadeleye tam

destek veren Valilerin başında gelmekteydi. (Bu konuda fazla bilgi için bkz. Kamil Erdeha, a.g.es. 226 vd).

24 Harp tarihi Vesikaları Dergisi, S. 48 (Haziran 1963) ves. no: 1122,

25 Cumhuriyetin On Yılında Zonguldak Maden Kömür Havzası (İst. 19333) adlı eserde (s. 39). 1 Haziran 1920 tarihinde TBMM

Hükümetince Zonguldak’ın Mutasarrıflık haline getirildiği belirtilmektedir. Zonguldak’ın Mutasarrıflık haline getirilişi daha önceki

günlerde olmuştur. Muhtemelen Mayıs 1920 başlarında olabilir. Zonguldak 1973 İl Yıllığı, s. 376’da Ahmet Cevdet Bey’in

Mutasarrıf Vekili olarak tayin ediliş tarihi olarak 14.5.1920 gösterilmektedir. Bu bakımdan Zonguldak’ın mutasarrıflık haline

getiriliş tarihi olarak 14.5.1920 tarihini almak daha doğru olur kanaatindeyim. Nitekim M. Şavran da aynı görüştedir. M. Şavran,

Karaelmas Diyarımız Zonguldak Vilayeti, Zonguldak, 1958, s. 16).

26 Mustafa Kemal Paşa 17.5.1920 tarihinde TBMM’nin gizli oturumunda yaptığı konuşmasında bu konuda şöyle demekteydi:

“...Fransızlarla alakası olduğu için diğer bir ufak vak’adan bahsedeyim. İstanbul’ca Zonguldak müstakil liva haline ifrağ edilmek

istenilmiş ve daha evvelce tarafımızdan idareten müstakil liva yapılmış ve Kaymakam da Mutasarrıflık Vekaleti’ne tayin edilmişti ve

kendisine emir verilmişti ki İstanbul’dan bir mutasarrıf gelirse mümanaat ediniz. Son aldığımız malumatta İstanbul’dan Kadri Bey

isminde bir adam gelmiş ve doğrudan doğruya Fransız karargahına gitmiş ve mutasarrıflık vazifesini orada deruhte etmiş. Bittabi biz

henüz Zonguldak’ın üzerinde müessir olmak için iştigal etmiyoruz. Fakat Zonguldak’ın kaza ve mutasarrıf merkezini dahile naklini

yazdık” (TBMM Gizli Celse Zabıtları,C. I, s. 32)

27 Kadri Bey’in Zonguldak’a Mutasarrıf olarak gelmesinden söz edilmektedir.

28 Hacı Hüsnü Bey; Kadri Bey’e İstanbul’dan gelen Mülkiye Müfettişidir. Aynı zamanda Kadri Bey’in yardımcı durumundadır.

29 Nurettin Peker, İSVRs. 187.

30 Kastamonu Askerlik Şubesi Başkanı olan Binbaşı Şevket Turgut Bey Safranbolu olayını da bastırmak üzere görevlendirilmişti.

(Hulusi Yazıcıoğlu, Mustafa Al; Safranbolu, Özer Matbaası Karabük 1082, s. 130).

31 Mahmut Goloğlu, Üçüncü Meşrutiyet, Başnur Matbaası, Ankara 1970, s. 195.

32 Kastamonu Valisi Cemal Bey’in telgrafının tam metni için bkz. TBMM Zabıt Cerindesi, C. 2, s. 38.

33 Nurettin Peker, İSVR, s. 187.

34 Dertli, 7 Haziran 1336, No: 11.

35 ATASE Arş. Kİ: 243, D: 16, Fh: 94.

36 Kamil Erdeha, “Milli Mücadele’de Valiler ve Mutasarrıflar” Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Sayı: 45, s. 38.

37 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, (HTVD), Sayı: 48, (Haziran 1964) Ves. no: 1122.

38 TBMM Zabıt Ceridesi, C. 20, s. 73.

39 Aynı Ceride gös. yer.

40 Aynı Ceride, s. 72-76.

41 Nurettin Peker, İSVR, s. 193-195.

42 Ali Sarıkoyuncu Milli Mücadele’de Zonguldak ve Havalisi, AÜTİTE Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 1990 s. 177.

43 Açık Söz, 19 Mayıs 1336.

44 22 Aralık 1923 tarihine kadar Safranbolu Kaymakamlığı görevini yürüten Hüseyin Hüsnü Beker, bu görevinden önce Kastamonu

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti emrinde çalıştı. Bölgeyi gezerek Millî Hükümet aleyhindeki hareketleri önleme hususunda gayret

göstermiş tir. (Ali Çetinkaya, Yeni Mülkiye tarihi ve Mülkiyeliler, C. III, Mars Matbaası, Ankara, 1968-1969, s. 1043).

45 Zonguldak 1973 İl Yıllığı, s. 376; Ali Çetinkaya, Ahmet Cevdet Ertuğrul’un Eylül 1920 tarihine kadar Zonguldak Mutasarrıf

Vekilliği görevini yürüttüğünü belirtmektedir (Ali Çetinkaya, a.g.eC III, s. 998).

46 ATASE Arş.KI: 556, D: Fh: 96.

47 Ahmet Nusret Doğruer, Teselya Yenişehiri ileri gelenlerinden Mehmet Şevki Efendi ile Resmiye Hanım’ın oğludur. 1881 yılında

Fener Yenişehir’de doğdu. Yedi yıllık İzmir idadisinde orta ve Lise öğrenimini tamamladı. Temmuz 1904’te Mülkiye’nin yüksek

kısmından pekiyi derecede mezun oldu. Eylül 1904’te tayin edildiği Dahiliye Nezareti Mektubi Kalem-i Katipliğinde Nisan 1906’da

nakledildiği İzmir Vilayeti Maiyyet Memurluğunda stajını bitirip Kaymakamlığa terfi etti. Eylül 1909’da Pasinler, Temmuz 1910’da

Tercan; Mayıs 1912’de Marmaris, Ağustos 1916’da Torul kazaları kaymakamlıklarına; Aralık 1916’da Mülkiye Müfettişliğine

atandı. Mülkiye Müfettişi iken 1920’de Millî Hükümet emrine girdi. Eylül 1920’de Zonguldak Mutasarrıflığına atanan Ahmet Nusret

Bey daha sonra sırasıyla, Cebel-i Bereket, Kozan Mutasarrıflıklarına; Şarki Karaağaç, Manisa ve Kütahya Vilâyetleri Valiliklerine

getirildi. Mayıs 1933’te Danıştay üyeliğine seçilen Ahmet Nusret Bey 1946 yılında bu görevinden ayrıldı. Ekim 1967’de vefat etti.

(Ali Çetinkaya, a.g.e. C. III, s. 1028) ayrıca Ahmet Nusret Doğruer için bkz. 720. Yılında Danıştay, Ankara, 1988, s. 132.

48 Ahmet Nusret Bey, bu görevi; 3.9.1920-23.6.1921 tarihleri arasında basan ile yürütmüştür (Zonguldak 1973 İl Yıllığı, s. 376).

49 Necdet Sakaoğlu, Amasra’nın Üç Bin Yılı, İstanbul 1987, s. 167.

50 ATASE Arş.Kl: 586, D: 4, Fh: 96.

51 ATASE Arş.Kl: 607, D: 25 AO79) Fh: 22.

52 ATASE Ata Özel Arş.Kl: 29, D: 1336-25, Fh: 16.

53 ATASE Ata Özel Arş. Kl: 29, 0:1336-25, Fh: 16-1

54 Açık Söz, 9 Mayıs 1336.

55 TBMM Zabıt Ceridesi, C. 14, s. 20.

56 Yücel Özkaya, “Ulusal Bağımsızlık Savaşı Boyunca Yararlı ve Zararlı Dernekler” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. IV, S.

10 (Kasım 1987), s. 177.

57 Yücel Özkaya, agm., s. 177-178.

58 Rahmi Apak,a.g.es. 117-118.

59 ATASE Ata Özel Arş. Kİ: 23, D9 1336/12-71, Fh: 4.

60 Hacı Abdülvehap ve Hacı Hamdi

61 Selim Sanbay, İstiklal Savaşı’nda Mudurnu, Bolu, Düzce, Aydın 1943, s. 32-33.

fr2 Türk İstiklal Harbi, C. VI. s. 102, Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 2. baskı Türkiye Yayınları, İstanbul, 1969, s. 606.

63 Kamil Erdeha, agm, Sayı : 45, s. 39.

64 Türk İstiklal Harbi, C. VI, s. 102.

65 Kamil Erdeha, agm, gös. yer.

66 Tahsin Aygün, Kurtuluş Savaşında Karadeniz Ereğlisi, Tekışık Matbaası, Ankara, 1984, s. 11; İlhami Soysal, Kurtuluş Savaşında

İşbirlikçiler, Gür Yayınları, İst. 1965 s. 152.

67 ATASE Arş. Kİ: 1289, D: 3, Fh: 22-2.

68 Bu telgrafın tamamı için bkz. ATASE Arş. Kİ: 1952, D: 13, Fh: 34.

69 ATASE Arş. Kİ: 952, D: 13, FGh: 34-1.

70 Müstakil Bolu Sancağı Salname-i Resmisi 1334 Sene-i Hicriyesine Mahsus, s. 278.

71 Aynı Salname, s., 164.

72 Aynı Salname, s., 226.

73 Aynı Salname, s., 238.

74 Aynı Salname, s., 248.

73 Aynı Salname, s., 231.

76 Aynı Salname, s., 234.

77 Leon Maccas, L’Hellenisme de L’Asie-Mineure Son Histoire Sa puissance Son Şort, Paris/Nancy 1919, s. 82.

78 Leon Maccas, a.g.e., s. 99.

79 a.g.e s. 108, D. Not Botçaris’e göre, Bolu Sancağı’nda oturan Rum halkının sayısı 5007 dir. Bunlara ait Kilise sayısı 6, din adam

ise II’dir. (D. Not. Botzaris, Les Hellenes et L’Asie-Mineure, çev. Leon Maccas, Paris/Nancy 1919, s. 58-5.)

80 Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Sarıkoyuncu agt., s. 22.

81 Ahmet Naim, Zonguldak Havzası. Uzun Mehmet’ten Bugüne Kadar, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul, 1934, s. 70-71.

82 Cumhuriyetin On Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası, s. 137. Ayrıca aynı eserde bu isimlerin dört-beş yüz rakamına

çıkacak kadar belgeye sahip olunduğu belirtilmektedir.Ag.e., göster).

83 Bu konuda bilgi için bkz.HTVD 111/8 (1954) Ves. No: 181

84 Tunalı Hilmi Bey, sözü edilen konuşmasında; Zonguldak’ta 50 Müslüman Türk evine karşılık, 1500’e aşkın yabancı, Rum ve

Ermeni evi bulunduğu bildirmekteydi.

85 Bu konuda daha fazla bilgi için bkz.: TBMM zabıt Ceridesi, C. 5, s. 121 vd.

86 ATASE Arş. Kl: 952, D: 13, Fh: 68-1.

87 ATASE Arş. Kl: 952, D:i3, Fh: 68

88 Açık Söz, No: 75 (2 Eylül 1336) s. 4.

89 Cum. Arş. A: III/3, D: 14, Fh: 45-10, 45-11

90 ATASE Arş. Kİ: 1014, D: 14, A, Fh: 20

91 Ali Sarıkoyuncu, agt, s. 186.

92 Mübeccel Belik Kıray, Ereğli Ağır Sanayi’den Önce Bir Sahil Kasabası, Ankara, 1984 s.43.

93 Mübeccel Belik Kıray, a.g.e, s. 43.

94 Cumhuriyetin On Yılında Zonguldak..., s. 56-59.

95 Ali Sarıkoyuncu, agt, s. 191.

96 ATASE Arş, Kİ: 379, D: 19, Fh: 3-3; Aynı Arş. Kİ: 76, D: 4, Fh: 24.

97 Tevfîk Oğuz bu konuda şöyle demektedir: “Bunlar (Rumlar) Yunanlılar İzmir’e çıkar çıkmaz taşkın hareketlere başlamışlardı.

Bunlar işi o kadar ileriye götürdüler ki Bozhane yokuşunda fırının yanında Kaymakamın yakasına yapışmışlardır” (Ali Sarıkoyuncu,

agl, s. 192.)

98 Ali Sarıkoyuncu, agt, s. 192.

99 ATASE Arş. Kl: 556 D: 4, Fh: 95.

100 ATASE Arş. Kl: 594, D: 8, Fh: 28, ATASE Arş. Kİ: 680, D: 421, Fh: 12

101 Dertli, 5 Temmuz 1336, N: 15.

102 ATASE Arş. Kl: 567, D: 36, Fh: 22.

103 ATASE Arş. Kl: 563, D: 14, Fh: 1-1.

104 Nurettin Peker, ÖEO, s. 30.

105 İlkiyoyadi Efendi, Kastamonu İstiklal Mahkemesi’nde bu suçunda dolayı yargılanması sonucu 15 sene müddetle pranga cezasına

çarptırılmıştır. (Açık Söz 23 Kanun-i Evvel 1336).

106 ATASE Arş. Kl: 680, D: 42, Fh: 7.

107 Ali Sarıkoyuncu, agt. s. 193.

108 ATASE Arş. Kl: 292, D: 1, Fh: 68.

109 ATASE Arş. Kl: 567, D:36, Fh: 27.

110 Çünkü Rum tüccarları, Kuva-yı Milliye tarafından Ereğliye (Batı Cephesi’ne sevke-dilmek üzere) getirilen silah, cephane ve

mühimmatı bildiklerinden, bunu Yunan donanmasına haber vermişlerdi (Nurettin Peker, İSVR, s. 326).

111 ATASE Arş. Kİ: 379, D:2-7, Fh: 182.

112 ATASE Arş. Kİ: 379, D: 2-7, Fh: 182-1.

113 ATASE Arş. Kİ: 1304, D:g, Fh: 12.

114 Nuri Köstüklü, Milli Mücadele’de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, Ankara, 1990, s. 203-229.

115 M. Şefik Aker, İstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, C. 3, İstanbul 1937, s. 150.

116 Seçil Akgün, General Harbourd’un Anadolu ve Ermeni Meselesine Dair Raporu (Kurtuluş Savası Başlangıcında) İstanbul, 1981,

s. 26-29.

117 Nuri Yazıcı, Milli Mücadele’de (Canik Sancağında) Pontusçu Faaliyetler 1918-1922 AÜ Basımevi Ankara, 1989. s. 111.

118 ATASE Arş, Kl: 900, D: 32, Fh: 14.

119 ATASE Arş. Kl: 1292, D: 15, Fh: 58.

120 ATASE Arş. Kl: 1170, D: 91, (I0), Fh: 32. Ayrıca bu konuda bkz. Pontus Meselesi Ankara, 1338, s. 16-21.

121 ATASE Arş. Kl: 1014, D: 14, Fh:20.

122 ATASE Arş. Kl: 680, D: 42, Fh: 12.

123 TBMM Zabıt Ceridesi, C. 20, s. 73.

124 Açık Söz, 2 Mart 1338.

125 Pontus Meselesi, s. 10.

126 Açık Söz, 27 Kanun-u Evvel 1336, s. 4.

127 Zonguldak ve havalisindeki eşkiya faaliyetleri hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz., Ali Sarıkoyuncu, agl, s. 199-200.

128 Bu konuda bkz., Ali Sarıkoyuncu, agt, s. 221-252.

----------------------* Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi -ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 23, Cilt: VIII, Mart 1992